Yazılıkaya

Ankara'nın 170 kilometre doğusunda, Boğazkale ilçesinin hemen yanında, alçak ve engebeli tepelerin arasında yer alan antik Hitit tapınağı Yazılıkaya'dır. Türkçe'de "yazılı kaya" anlamına gelen Yazılıkaya, bir zamanlar tatlı su kaynağının aktığı bir yerde bulunan açık hava, doğal bir kaya tapınağıdır. Diğer Anadolu kaynak tapınaklarına benzer özelliklere sahip olan bu alan, Hitit gücünün yükselişinden yüzlerce hatta binlerce yıl önce bir ibadet yeri olarak kullanılmış olabilir.

Taş alet buluntularına dayanarak, Boğazkale bölgesinin Paleolitik çağda yerleşim gördüğü açıktır, ancak yerleşimin ilk gerçek kanıtı MÖ 3. binyılın ilk yarısına dayanmaktadır. Eski Asur metinlerinden ve daha sonraki bir Hitit belgesinden, MÖ 1900 civarında Hattuş adlı bir şehrin Hati kültürü tarafından kurulduğu bilinmektedir. MÖ 17. yüzyılın ikinci yarısında Hititler kuzeyden inerek yerli Hati halkını yendiler ve muhtemelen bu kültürün çoğunu kendi kültürlerine dahil ettiler. Hattuş şehrini fethedip adını Hattuşaş olarak değiştirdiler ve onu kendi imparatorluklarının başkenti yaptılar. Hititler hızla Mezopotamya ve Mısır ile rekabet eden büyük bir güç haline geldiler. Ticaret nesnelerinden, anlaşmalardan ve mektuplarının kil tablet kayıtlarından Miken, Truva ve hanedan Mısır'ıyla temasları olduğunu biliyoruz. Hattuşa, Hitit İmparatorluğu'nun MÖ 1200 civarındaki gizemli çöküşüne kadar başkenti olarak kaldı.

1909 yılında arkeologlar Hattuşaş şehrini ve binlerce kil tabletin bulunduğu kütüphanesini keşfettiklerinde, bu kayıp insanların izini sürmek mümkün oldu. Şehirde yapılan kazılar, yazılı yasalarla yönetilen, saraylar ve surlar inşa eden, sabit bir para sistemine sahip olan ve kendi tanrı ve tanrıçalarına sahip bir din geliştirmiş büyük ve güçlü bir kültürü ortaya çıkardı. Hititler çok tanrılıydı ve kendi tanrı ve tanrıçalarının yanı sıra, diğer Mezopotamya kültürlerinden türetilen tanrılara da tapıyorlardı. Hattuşaş'ta ikamet eden ilk Hitit kralı Hattuşaş'ın kayıtları, Arianna adlı bir güneş tanrıçası ve kızı Mezulla'ya adanmış tapınakların yanı sıra Teşup adlı bir hava tanrısından bahseder.

Yazılıkaya kutsal alanı, antik Hattuşa kentinin dışında, kayalardan fışkıran bir pınarın küçük bir girintiden aktığı yerin yakınında yer almaktadır. Ağaçların gölgesinde, çimen ve çiçeklerle kaplı bu girintinin gücü ve güzelliği, Hititleri ve daha önceki halkları burada ibadet etmeye teşvik etmiş olmalıdır. MÖ 15.-13. yüzyıllarda burada birkaç tapınak inşa edilmiş olması muhtemeldir, ancak geriye sadece çökmekte olan temeller kalmıştır. Ancak Yazılıkaya'nın asıl ilgi çekici yanı, yıkılmış tapınak yapılarında değil, çatısız kutsal alanın iki doğal odasının kaya duvarlarına oyulmuş tanrı figürlerindedir. Daha büyük odadaki figürler, biri erkek, diğeri kadın tanrılardan oluşan iki alay izlenimi verir ve her iki tarafta arka duvara doğru ilerlerler. Burada, hem konumları hem de büyük boyutlarıyla vurgulanan baş tanrı ve tanrıça, odanın odak noktasında buluşur. Batı duvarı tanrı kabartmalarıyla süslüdür, doğu duvarındakiler ise tanrıçalara adanmıştır.

Ancak erkek ve dişi tanrılara ayrılma mutlak değildir; tanrılar arasında üç tanrıça ayırt edilebilir ve dişiler sırasında bir tanrı mevcuttur. Tanrıçalar uzun cübbeler giyer, örgülü saçlara ve takılara sahiptir ve yandan görünümde gösterilir. Çoğunlukla kısa etekler, kıvrık çizmeler ve sivri şapkalar giyen tanrılar öne bakmaktadır. Sivri şapkalarını süsleyen boynuz sayısının tanrıların rütbesini gösterdiği düşünülmektedir. Tanrıların isimleri genellikle başlarının üzerine yazılmıştır. Çözülen isimlerden, bu tanrıların Hitit değil Hurri isimlerine sahip olduğunu görüyoruz (Hititlerin güneydoğusunda yaşayan bir halk olan Hurrilerin medeniyeti, özellikle MÖ 15. ila 13. yüzyıllarda Hitit kültürü üzerinde güçlü bir etkiye sahipti).

İncelikle oyulmuş, ancak oldukça yıpranmış kabartmalar arasında ay tanrısı Kusuh, hava ve fırtına tanrısı Teshuba, toprak tanrıçası Hepat ve Teshuba ile Hepat'ın oğlu Şarumma bulunur. Hava tanrısı Teshuba'nın versiyonları, antik Orta Doğu'da çeşitli isimler altında (Babil Marduk, Asur Adad ve Kenan Baal) bulunur. Büyük odadaki kabartmalar toplamda 64 figürden oluşur ve Hitit panteonunun 63 tanrısını temsil eder. Daha küçük odada ise arkeologlar tarafından "kılıç tanrısı" olarak adlandırılan ve Hitit yeraltı tanrısını temsil ettiği düşünülen bir tanrı bulunur. Bu alandaki yakma kalıntıları, kutsal alanın bu bölümünün Hitit kraliyet ailesinin cenazeleri için kullanılmış olabileceğini düşündürmektedir. Bazı kabartmaların altındaki kayadan oyulmuş bankların, adakların konulması için kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca kayaya oyulmuş içki havuzları ve kanalları da bulunmaktadır. Her odanın farklı törenler için kullanıldığı tahmin edilmektedir, ancak bu ritüellerin tam olarak ne olduğunu bilmiyoruz.

Arkeoastronom EC Krupp, iki galerideki oymaları, yaratılışın yenilenmesini ve Hitit kraliyet soyunun devamlılığını tasvir eden kozmik bir anlatı olarak yorumladı. "A Odası'ndaki merkezi kabartmada Teşub'un karşısında, Hurri toprak ana tanrıçası Hepat yer alır. Teşub'un gelini olarak, dünyanın doğum, ölüm ve yeniden doğuş gibi mevsimsel döngülerini sağlamak için onunla birleşmiştir. Bu tasvirde, o ve Teşub kutsal evlilik törenine katılırlar. Odanın duvarlarında gösterilen diğer tüm tanrılar, gök (Teşub) ve yer (Hepat) arasındaki bu ritüel evlilik bağına tanıklık etmek ve onaylamak için bir araya gelmiştir. Bu şekilde Hititler, tanrılar lejyonunu, göğün bereketini yerin bereketiyle birleştirerek dünyayı devam ettiren kozmik çiftin önderlik ettiği devasa bir aile halinde toplamıştır. Dolayısıyla Yazılıkaya, Hitit başkentinin üzerinde ilahi evliliklerin gerçekleştirildiği mini bir dağ aşk yuvası, ritüel yenilenmenin bereketli bir merkeziydi. Yeni Yıl ve ilkbahar ekinoksuyla zamanlanan törenler, zamanın başlangıcını ilahi yastık sohbetleriyle temsil ediyordu. Ancak Yazılıkaya sıradan bir bereket tapınağından çok daha fazlasıdır. Orada tasvir edilen tanrılar ve uzun zaman önce gerçekleştirilen törenler, dünyaya biraz bereket getirmek için tasarlanmamıştı. Aksine, Yazılıkaya kaya kabartmaları Hitit ideolojik sanatının en güzel örneğidir... Tanrılar arasında kutsal evlilik, ilahi soy aracılığıyla kozmik güç hiyerarşisini tanımlayan bir evlilik birliğiyle doruğa ulaşır... Kral ve kraliçe törensel olarak çiftleştiklerinde, tarlaların meyvelerinden çok daha fazlasını yenilerlerdi. Orada çiftleşme politikti. Tanrıları taklit eden kral ve sevgilisi, kutsal seks yoluyla egemenliklerini yenilediler. Gökte ve yerde, yatak odası siyaseti göksel egemenliği teşvik etti ve Hitit kraliyet ailesi kendini en yüce tanrılarla özdeşleştirdi.

Oymalardaki sanatın tam olarak takdir edilebilmesi için, kutsal alanı, güneş ışığının odaların belirli bölümlerine açılı olarak düştüğü günün farklı saatlerinde ziyaret etmek gerekir.

Ek bilgiler:
Krupp, EC; Yazilikaya Hitit Tapınağında Kutsal Seks; Odyssey; Mart / Nisan 2000

Hitit Yazılıkaya'da Kozmik Sembolizm
(Hitit Açık Hava Tapınağı Yazılkaya'daki Kozmik Sembolizm)